W ramach XXI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, jednym z omawianych tematów był ,,Dworski świat’’ w późnym średniowieczu i epoce wczesnonowożytnej. Perspektywy badawcze. Jego organizatorkami były dr hab. Marzena Liedke (UwB) i prof. dr hab. Bożena Popiołek (UKEN). Panel zaplanowany został jako proces złożony z trzech etapów. Na pierwszym z nich „Badania historii dworów-wiodące problemy” przedstawiono kolejne referaty. Drugim etapem były „Badania historii dworów - perspektywy badawcze (dyskusja panelowa)”, a trzecim –„Pogłębiona sesja Q&A dla zainteresowanych słuchaczy”. Uczestnicy mogli poznać niektóre ustalenia z prowadzonych badań, plany na przyszłość i napotykane problemy, w tym terminologiczne. Przekazywane informacje dotyczyły więc i odtwarzanego obrazu przeszłości, z jego blaskami, cieniami i sferą niedookreśloną, i obecnej kondycji nauk historycznych oraz zasad organizowania badań. O archiwach rzadko mówiono wprost, znacznie częściej przywoływano dokumenty – jako źródła do badań, jako elementy procesu badawczego i jego wyniki.

„Gospodarka rolna i hodowlana…” fragment prezentacji

Jako pierwsza zabrała głos dr hab. Bożena Czwojdrak (UŚ) przedstawiając „Dwory królewskie w późnośredniowiecznej Polsce – ograniczenia, możliwości, perspektywy badań”. I jako pierwsza zwróciła uwagę na płynną definicję „dworu”. Stwierdzenie niedostatku źródeł do badania tego tematu w okresie średniowiecza było dość oczywiste, ale badacze radzą sobie sięgając do szczątkowych rachunków dworskich, urywków kronik, akt sądowych, spisów urzędników dworskich, nawet literatura piękna została wspomniana jako źródło danych. Źródła są bogatsze od XIV w., możliwe jest więc badanie dworów Władysława Łokietka i jego żony Jadwigi Kaliskiej. Król Kazimierz Wielki kształtuje już dwór świadomie, wzorując się na dworach piastowskich, praskim i budzińskim. Od tego czasu nastąpiła też zmiana nomenklatury urzędników, np. w miejsce komornika pojawił się marszałek dworu. Nieco zagadkowo brzmiał tytuł wystąpienia „Orosze i inni. Niższa służba dworska królewicza Zygmunta Jagiellończyka”. Jego autor dr hab. Marek Ferenc (UJ),nawiązując do tematu zjazdu „Człowiek twórcą historii”, zaznaczył, że w badaniach zajmuje się osobami, które raczej nie tworzyły historii. Jego wypowiedź dotyczyła osób wykonujących na dworze czynności pomocnicze, a które wspomniane zostały np. w rachunkach dworskich. Rachunki z początku XVI w. zachowały się i stanowią podstawę badań. Nie wszystko wydaje się klarowne i oczywiste, czego prelegent dowiódł wspominając wątpliwości dotyczące np. kryteriów zaliczania osób do niższej służby - pochodzenie? kwalifikacje (jakie?) lub ich brak? rodzaj wykonywanej pracy (artyści, rzemieślnicy?).
Późniejszy okres jest przedmiotem badań dr hab. Agnieszki Jakuboszczak (UAM), która przedstawiła „Specyfikę organizacji i funkcjonowania dworów kobiecych w Wielkopolsce XVIII wieku (perspektywy badawcze)”. Owe perspektywy mają swoje cienie, bowiem w ocenie prelegentki podstawa badań, archiwalia rodowe, są słabo zachowane. Jako istniejące źródła wymieniła korespondencję, rachunki, sylwy, pamiętniki, prasę, testamenty. Ważne w procesie badawczym mogą teżbyć istniejące opracowania francuskojęzyczne jako materiał porównawczy oraz opracowania dotyczące siedzib szlacheckich. Za tematy warte i możliwedo zbadania uznała np. współzależność dworu szlachcica i jego małżonki oraz rotację służby między dworami.
Organizacja badań jako wyraźny wątek referatu przedstawiona została przez dr hab. Urszulę Kicińską (UKEN). Już pierwszy slajd jej prezentacji„Gospodarka rolna i hodowlana w dobrach kobiecych jako źródło finansowania dworów patronek” miał dopowiedzenie „Kobiecy dwór szlachecki w Rzeczypospolitej w czasach saskich. Struktura, ludzie, kultura, funkcje [UMO – 2021/41/B/HS3/00253]”. Prelegentka przedstawiła wnioski z dotychczasowych badań prowadzonych w tym projekcie i najważniejsze zagadnienia do zbadania (organizacja folwarków, zarząd majątkiem, ludzie i rodzaj gospodarki). Wymieniła liczne rodzaje podstawowych źródeł gospodarczych – „trudnych i nudnych” (korespondencja gospodarcza – ordynanse i responsy, rachunki, kwitacje, regestry ruchomości, inwentarze nieruchomości, nadania, umowy arendarne, instrukcje i notacje gospodarcze) i pomocniczych (intercyzy, testamenty, akta sądowe i kalendarze). Wskazała też kilka bogatych właścicielek, których pozostałości dokumentacyjne stwarzają podstawy do podjęcia badań, np.Anna Wielopolska, Anna Paulina Jabłonowska, Anna Katarzyna Radziwiłłowa. Prezentując dotychczasowe ustalenia i wnioski, dotknęła i szczegółów (deklarowane dochody czy cykl życia sługi na dworze), i potencjalnych teorii do uwzględnienia w procesie badawczym (ekonomia neoinstytucjonalna, antropologia organizacji, socjologia historyczna i teoria demograficzna – cykl życia i typologie gospodarstw). W wystąpieniu prelegentka wskazała z jednej strony nieliczne przykłady dotychczasowej literatury z zakresu historii gospodarczej, wydanej w latach 1957-1986, z drugiej strony – wydawane w ostatnich latach książki dotyczące różnych aspektów dworów kobiecych.
„Mechanizmy wymiany kulturowej pomiędzy dworami w epoce wczesnonowożytnej” przedstawiła dr hab. Katarzyna Kuras (UJ). Przykłady czerpała z analizy kontaktów dworów książęcych dynastii Wettynów, głównie dzieci Augusta III i Marii Józefy Habsburżanki. Rozważała możliwości realnego wpływu i przepływu elementów ceremoniału dworskiego, w tym ceremoniału burgundzkiego, między krajami Rzeszy a innymi państwami, między dworami w Dreźnie, Neapolu i Paryżu. Wskazywała też obecność przenikania kontaktów rodzinnych do sfer dyplomacji i gospodarki.
Występujący później przedstawiciele białostockiego Centrum Badań Struktur Demograficznych i Gospodarczych Przednowoczesnej Europy Środkowo-Wschodniej przy UwB, tzn. dr Radosław Poniat, dr hab. Marzena Liedke i dr hab. Piotr Guzowski wiele uwagi poświęcili funkcjonowaniu Centrum (prezentując bogaty dorobek edytorski z zakresu historii gospodarczej i demografii historycznej) i organizacji badań. Temat referatu „Służba domowa na dworach szlacheckich w Rzeczypospolitej końca XVIII w.” oddawał jedynie część tego, co zostało przekazane. Prelegenci powrócili do problemu braku definicji dworu, dworu szlacheckiego, dworu kobiecego – fraucymeru. Pokazywali różne aspekty badawcze i działania skupione najbardziej nad służbą i jej pełnieniem w odniesieniu do cyklu życia osób. Zwrócili uwagę na masowość źródeł demograficznych wytworzonych w XIX w. i konieczność stosowania metod kwantytatywnych.
Ostatnie wystąpienie – prof. Bożeny Popiołek (UKEN) i dr hab. Anny Penkały-Jastrzębskiej (UKEN) znalazło się już w etapie drugim – nie tyle dyskusji panelowej, ale dotyczącej głównie aspektów organizacyjnych badań. Pokazało onoszerokie aspekty działania ośrodka krakowskiego. Referat „Badania nad dworami kobiecymi – stan obecny i perspektywy badawcze. Doświadczenia w ramach realizacji projektu: ,,Kobiecy dwór szlachecki w Rzeczypospolitej w czasach saskich. Struktura, ludzie, kultura, funkcje’’ zawierał informacje o prowadzonych i planowanych badaniach i o dobrej bazie źródłowej do historii dworów zwłaszcza magnackich. Pokazano umiejscowienie dworów na mapie I Rzeczypospolitej i sylwetki kobiet, które są w centrum uwagi badawczej. Wspomniano też, że celem badań są nie tylko ujęcia monograficzne, widoczne w dotychczasowych publikacjach, ale i szersze prozopograficzne. Więcej informacji o projekcie badawczym udostępniono na witrynie https://womenscourt.up.krakow.pl/

„Kobiecy dwór szlachecki…” fragment prezentacji

Przedstawiciele białostockiego Centrum poinformowali w tej części, że funkcjonuje ono od 2013 r. bez odrębnego budżetu. Działalność finansowana jest w ramach grantów NCN i NPRH. Czynione są starania,aby projekty (do tej pory 17) były powiązane ze sobą i komplementarne. Wszyscy występujący pokazywali więc nie tylko efekty badań, ale i przewidywany ciąg dalszy. A. Jakuboszczak poinformowała o warsztatach, które w 2024 r. będą zorganizowane przez UAM i Bibliotekę Kórnicką, bowiem badania rozumiane jako proces i współpraca rodzą potrzebę przedyskutowania problemów w trakcie spotkań roboczych.
Na ostatnim etapie oddano głos słuchaczom, którzy mogli zgłaszać uwagi i zadawać pytania. Chciałabym zwrócić uwagę na dwa wątki – terminologiczny i dokumentacyjny. Henryk Rutkowski, nestor badań w zakresie geografii historycznej, zauważył, że brak definicji dworu, zgłaszany jako problem przez prelegentów, nie uniemożliwia im prowadzenia długich i szeroko zakrojonych badań. W dyskusji pojawiło się kilka uwag dotyczących nazewnictwa służących – zmieniających się w czasie. Zagadnienie tworzenia, gromadzenia i udostępniania danych badawczych było zgłaszane również na innych panelach.Instytut Historii PAN buduje bazę danych cyfrowych, dotyczących nauk historycznych (https://ihpan.edu.pl/zasoby-cyfrowe/), jego przedstawiciel zachęcał więc do przekazywania do niej danych badawczych. Za takie dane uznawane są np. kopie cyfrowe dokumentów pozyskane z archiwów. Przedstawicielki ośrodka krakowskiego zauważyły, że badacze pozyskują te kopie do konkretnych celów, nie mają więc prawa do ich dalszego udostępniania. Zwróciły też uwagę na coraz częstszy w konkursach projektowych wymóg planu zarządzania danymi badawczymi, a Narodowe Centrum Nauki wymaga też składania tych danych w repozytoriach cyfrowych. Ten wymóg był przyczynkiem porozumienia zawartego przez sześć uczelni z Krakowa, dotyczącego prowadzenia wspólnego Repozytorium Otwartych Danych Badawczych Uczelni Krakowskich – RODBUK. Badacze – eksperci od historycznych zagadnień merytorycznych – nabywają też biegłość poruszania się w nowoczesności wirtualnej, w ramach prawnych i zmiennych procedurach administracyjnych.

Anna Laszuk
NDAP